Cánh đồng hoang – Khúc tình ca bất khuất

Cánh đông hoang là một trong những bộ phim nhựa về đề tài chiến tranh ở Việt Nam rất thành công, và gây được nhiều tiếng vang lớn cho cộng đồng phim quốc tế của đạo diễn Hồng Sến.

Giờ đây, khi trở lại với Cánh đồng hoang sau hơn 30 năm thưởng thức lần đầu, vẫn tràn đầy như xưa những cảm xúc sục sôi trước cảnh đối đầu hiếm thấy giữa một bên là gia đình người giao liên chân đất với bên kia là trực thăng hiện đại Mỹ. Hình tượng của tác phẩm điện ảnh độc đáo này đã hóa thành biểu tượng, ghi khắc bản chất một cuộc chiến quy mô, dài nhất thế kỷ, làm dấy lên cảm xúc vừa hào hùng vừa xót thương khôn xiết.

Một cách đặc biệt sinh động, giản dị và thuyết phục, Cánh đồng hoang đã vẽ nên bức tranh đặc biệt chân thực về cuộc chiến tranh du kích chống xâm lược. Tác phẩm của Hồng Sến và Nguyễn Quang Sáng đã trở thành một trong những luận cứ sắc sảo về nguyên lý chiến tranh nhân dân, lấy ít thắng nhiều, dùng yếu thắng mạnh. Đã xuất hiện không ít tác phẩm nghệ thuật trong và ngoài nước trăn trở giải nghĩa nguyên lý trên, song chưa xuất hiện nghệ phẩm nào vượt qua Cánh đồng hoang để tới đích một cách xác đáng, trung thực, độc đáo và chí lý đến như vậy. Bằng một cốt truyện sơ giản tối đa, và dường như không áp dụng các thủ pháp cài đặt đặc biệt nào của nghệ thuật hư cấu với những đường dây chìm nổi, những nút thắt gay cấn… bộ phim vẫn tạo được sức hút mãnh liệt. Nhân vật hiển hiện như những tượng đài mà không cần phải tô điểm, trau chuốt rườm rà. Hình tượng tác phẩm được xây đắp bằng thủ pháp so sánh và đối chiếu trên cơ sở tạo nên những hố sâu tương phản khắc nghiệt giữa sức mạnh với ý chí, giữa bạo lực với tình yêu – những sản phẩm nảy sinh từ giữa hai nền văn hóa đối chọi nhau trong âm mưu chinh phục xâm lược và ý chí phản kháng giải phóng. Không ầm ĩ mà sâu lắng, bộ phim lên án chiến tranh xâm lược một cách cụ thể, quyết liệt và không kém phần da diết. Lời phim giản tiện, hành động cô đọng trong những tình huống bạo liệt điển hình, đã tô đậm ý nghĩa trận chiến, làm nổi bật giá trị hy sinh.

Bộ phim được xây dựng trên chuỗi những yếu tố đặc biệt của sự độc đáo - độc đáo ở nhiều tầng thể hiện khác nhau. Trước hết, ở tầng tổng thể, là sự độc đáo của địa điểm triển khai câu chuyện: một cánh đồng cỏ cây hoang dại, ngập chìm trong nước với một túp lều chênh vênh tựa như tổ chim bé nhỏ giữa mênh mông hiu quạnh, trên đó nuôi dưỡng cuộc sống thường ngày của một gia đình có con thơ. Và rồi cuộc chiến bất chợt hiện ra! Chính khung cảnh độc đáo ấy của địa điểm, đã tạo nên dạng thức độc đáo của cuộc chiến. Cuộc chiến giằng co dai dẵng, dữ dội giữa thô sơ với hiện đại, cuối cùng đã làm nảy sinh một độc đáo mới, khi thô sơ phá vỡ quy tắc thông thường, hạ gục hiện đại. Đó chính là sức mạnh được biểu hiện một cách độc đáo, bắt nguồn từ tình yêu quê hương cùng ý chí quyết thắng của những con người bình dị, đứng chắc đôi chân trên mảnh đất quê hương mình. Vợ chồng Ba Đô là những chiến sĩ xung kích trực diện chống giặc, cạnh họ là sức mạnh tổng hợp độc đáo của đất nước, tham gia chống giặc bằng cả địa hình, cây rừng, sông nước, thú vật…Nghệ thuật chọn lựa, sử dụng chính xác hệ thống chi tiết  tiêu biểu gắn với đời thường, được kết nối khớp hợp với thời điểm diễn biến tình huống, đã đúc kết nên hình tượng tổng hợp mang sức mạnh tư tưởng lớn lao. Thực hiện motip khuôn định địa điểm trong một không gian hạn hẹp và không đổi, các tác giả phim đã tạo ra cơ hội khoan sâu vào sự kiện, tình huống, nhân vật; đồng thời phải đáp ứng đòi hỏi sáng tạo, tìm tòi, chọn lựa hệ thống tình huống và chi tiết sao cho thực sự độc đáo, đắt giá, có khả năng biểu hiện một cách hoàn hảo, mà không gây nhàm chán trong toàn bộ thời gian miêu thuật của phim. Xem phim, không thể không ấn tượng thấm thía trước cảnh Ba Đô túm con mình vào túi nilông và dìm sâu xuống nước để tránh trực thăng. Trong một trường hợp khác, khi vô ý để con rơi xuống nước, Sáu Xoa đã bị chồng tát đau; sau đó, tự ái, cô đã tức tưởi chèo xuồng đi “mách chú chỉ huy”. Lại có chi tiết: để tăng lực cho chồng, Sáu Xoa cho Ba Đô uống nước mắm; trong lúc chồng uống ngon lành thì người vợ kín đáo nuốt nước bọt… Những chi tiết nhỏ, tinh tế như vậy đã đưa người xem đến gần nhân vật, cảm nhận được trực tiếp hoàn cảnh của câu chuyện phim. Trong những chi tiết vụn nhỏ nhưng đắt giá, mang tính thực tế khác; người xem có cơ hội tiếp cận mưu trí độc đáo, bình dị của người giao liên nông dân: rung cây xua nhanh khói bếp để tránh bị máy bay giặc phát hiện, hoặc trải ni lông qua mặt đường để xóa vết chân hành quân của bộ đội… Và trong cảnh vợ chồng Ba Đô chới với tìm nhau dưới cánh bay vần vũ của trực thăng giặc, người xem không khỏi xốn xang trước bối cảnh tương phản gay gắt giữa yên bình với chiến cuộc, giữa thiện với ác, giữa tình yêu với hận thù… Khi hai mũi thuyền lướt vội, tìm nhau trong hiểm nguy, thân hình mảnh dẻ của Sáu Xoa với cây sào chống gấp lấp loáng giữa rừng hoang, in lên mặt nước vụn vỡ nhạt nhòe, ta cảm giác rõ rệt rằng tất cả, con người cũng như thiên nhiên, đều như tan hòa trong âm vang da diết tìm nhau của tình yêu, giữa âm thanh gầm rú đầy đe dọa của động cơ trực thăng. Tại đây, tác giả đã dựng nên một cảnh tượng tương phản thú vị, là ý thức tìm sống tha thiết của một tổ ấm hiền hòa: vợ chồng Ba Đô không nấp trốn mà quyết liệt tìm nhau, bằng bản năng cùng thói quen sẵn có. Tiếng gọi í ới “mình ơi” vang vọng cánh đồng cùng giọng cười hoan hỉ của người vợ khi tìm ra chồng, được phóng đại, lan tỏa khắp không gian, như một biểu tượng chiến thắng của tình yêu và niềm tin. Cuộc tìm kiếm trong căng thẳng ấy, lại diễn ra rất đỗi hồn nhiên, như một cuộc lãm du thơ mộng! Tại trường đoạn này, tác giả đã khéo đan bện vào nhau hai trạng thái đối nghịch, giữa căng thẳng với chùng giãn, giữa hoàn cảnh với tâm lý; khiến xung đột tình huống chuyển nhanh sang xung đột tâm lý, khắc sâu ấn tượng. Hình tượng người nông dân yêu nước được khắc họa hàm súc trong những tình huống đặc trưng như thế, lại một lần nữa làm nổi bật nét độc đáo vô thường. Cảnh kết thúc của phim: thằng giặc lái Mỹ bị bắn chết, tấm ảnh vợ con hắn từ ngực áo rơi ra và dừng lại mấy giây đồng hồ trên màn ảnh, phải chăng là tác giả còn mủi lòng thương kẻ thù, mềm yếu trước cái chết của một tên lính Mỹ đã từng gây tội ác? Và không ít ý kiến đã đề nghị cắt bỏ cảnh đó. Bây giờ thì mọi chuyện đã rõ ràng. Cánh đồng hoang đã trở thành niềm tự hào của ngành nghệ thuật phim truyện Việt Nam. Lần đầu tiên có một bộ phim truyện Việt Nam đã cắt nghĩa một cách sâu sắc, gợi cảm sức mạnh bất diệt của cuộc chiến tranh nhân dân Việt Nam. Tính điển hình, tính khái quát nghệ thuật của bộ phim là ở chỗ: chỉ một con người với ngôi nhà trơ trọi giữa cánh đồng hoang mà giặc Mỹ đã dùng trăm phương ngàn kế vẫn không tiêu diệt nổi. Vậy thì Mỹ còn nói gì đến việc hủy diệt, đánh thắng được cả một dân tộc! Cảnh kết chứa đựng chủ nghĩa nhân đạo cao, mà người xem nước ngoài rất ca ngợi, không những phù hợp với khát vọng của nhân loại tiến bộ trên thế giới vì hòa bình và nhân đạo, đồng thời còn ẩn cái ý sâu xa, rằng trong cuộc chiến tranh do Mỹ gây ra ở Việt Nam, không chỉ nhân dân Việt Nam chịu hậu quả mất mát đau thương mà ngay cả những người lính Mỹ và vợ con gia đình họ cũng phải gánh chịu tấn bi kịch đó, người Việt Nam không chỉ đấu tranh cho độc lập tự do của mình mà còn mong muốn hòa bình hạnh phúc cho mọi người, cả đối với nhân dân Mỹ.

Bộ phim Cánh đồng hoang đã có tiếng vang lớn trong nước và cả trên thế giới. Những người làm công tác điện ảnh nước ngoài đã nhạy cảm phát hiện ra những dấu hiệu đổi mới trong phim Việt Nam trong việc miêu tả con người và số phận thông qua Cánh đồng hoang. Nếu nói điện ảnh của chúng ta đã giành được thành tựu lớn cũng hoàn toàn đúng. Cùng trong một năm 1981, tại hai Liên hoan phim lớn thế giới, Lai-xích (Cộng hòa Dân chủ Đức), Mát-xcơ-va (Liên Xô), hai bộ phim của Việt Nam là Đường dây lên sông Đà và Cánh đồng hoang giành hai huy chương vàng.

Nếu bạn có thời gian để thưởng thức một bộ phim bom tấn của Hollywood, bạn hãy thử dành thời gian đó cho bộ phim này. Tin tôi đi, chắc chắn bạn sẽ có những phút giây như được trở lại và cảm nhận những tháng ngày khốc liệt của chiến tranh và cảm nhận tinh thần bất khuất, lòng yêu nước bất diệt của những người nông dân yêu nước – bảo vệ đất nước cũng chính là bảo vệ gia đình của mình. Cánh đồng hoang thực sự là  niềm tự hào của điện ảnh Việt Nam, với những giá trị đích thực về tư tưởng, tình cảm cũng như nghệ thuật.